Tư duy thiết kế và các phương pháp tiếp cận khác: Cách các ngành khác nhau nhìn nhận, suy nghĩ và hành động

154

2/5/2025 (TuDuyThietKe.Edu.vn) – Bạn đã nghe nhiều về Tư duy Thiết kế (Design Thinking)? Chắc chắn rồi. Nó đã trở thành một “ngôi sao” trong thế giới kinh doanh, giáo dục và đổi mới, được ca ngợi vì khả năng giải quyết vấn đề lấy con người làm trung tâm. Nhưng hãy tưởng tượng kịch bản này: một nhà thiết kế, một nhà sinh thái học và một doanh nhân cùng bước vào một quán cà phê để thảo luận về việc giảm thiểu rác thải nhựa. Nhà thiết kế nghĩ về trải nghiệm người dùng với các sản phẩm thay thế. Nhà sinh thái học xem xét toàn bộ vòng đời của nhựa và tác động hệ thống. Nhà doanh nhân tìm kiếm cơ hội kinh doanh từ vật liệu tái chế.

Cùng một vấn đề, nhưng có nhiều lăng kính khác nhau để nhìn nhận, phân tích và hành động. Thực tế là, Tư duy Thiết kế chỉ là một trong số rất nhiều phương pháp tiếp cận mạnh mẽ mà các ngành khác nhau đã phát triển. Bên cạnh đó còn có Tư duy Hệ thống (Systems Thinking), Tư duy Khởi nghiệp (Entrepreneurial Thinking), Tư duy Tính toán (Computational Thinking), và vô số “cách nghĩ” khác.

Vấn đề là, chúng ta thường tìm hiểu và áp dụng các phương pháp này một cách riêng lẻ, biệt lập. Điều này giống như chỉ biết dùng một chiếc búa trong khi hộp dụng cụ của bạn thực sự chứa đầy đủ cờ lê, tua vít, kìm… Chúng ta bỏ lỡ việc nhìn thấy sự khác biệt tinh tế, những điểm chung đáng ngạc nhiên và tiềm năng kết hợp mạnh mẽ giữa chúng.

Bạn có đang tự giới hạn khả năng sáng tạo và giải quyết vấn đề của mình chỉ vì quá quen thuộc với một vài phương pháp nhất định không? Bài viết này mời bạn cùng bước ra khỏi “vùng an toàn” của những phương pháp quen thuộc, khám phá bức tranh rộng lớn hơn về cách các ngành khác nhau nhìn nhận, suy nghĩ và hành động, và quan trọng nhất là làm thế nào để tận dụng sự đa dạng đó.

“Cách tiếp cận theo ngành” là gì? Không chỉ là suy nghĩ

Khi nói về “cách tiếp cận theo ngành” (disciplinary approach), chúng ta không chỉ nói về kiến thức chuyên môn khô khan. Đó là một khái niệm rộng hơn nhiều, bao gồm:

• Cách nhìn (See): Lăng kính độc đáo mà một người trong ngành đó sử dụng để quan sát và diễn giải thế giới xung quanh.

• Cách định hướng (Orient): Những giá trị, ưu tiên và mục tiêu cốt lõi hướng dẫn hành động của họ.

• Cách hành động (Act): Các phương pháp, kỹ năng, quy trình và cả những thói quen tư duy (habits of mind) hay lối tư duy (mindset) đặc trưng mà họ sử dụng để giải quyết vấn đề hoặc tạo ra giá trị.

Mặc dù nhiều phương pháp được gắn mác “-Thinking” (Tư duy), chúng thường bao hàm cả thái độ, khuynh hướng, kỹ năng thực hành và thậm chí cả những phẩm chất cá nhân. Ví dụ, Tư duy Thiết kế không chỉ là cách não bộ xử lý thông tin, mà còn là sự đồng cảm, là thái độ sẵn sàng thử nghiệm và chấp nhận thất bại.

Quan trọng là, mỗi lĩnh vực – từ khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, kỹ thuật, nghệ thuật, đến kinh doanh và luật – đều có thể sở hữu những cách tiếp cận độc đáo, được đúc kết qua lịch sử phát triển và thực tiễn của ngành đó.

Sân chơi đông đúc: Gặp gỡ những “người chơi” tiêu biểu

Hãy cùng điểm qua một vài phương pháp tiếp cận nổi bật và tiềm năng mà chúng mang lại:

Bộ ba quyền lực: Design Thinking, Systems Thinking, Entrepreneurial Thinking

Đây là những cái tên thường được nhắc đến nhiều nhất trong các cuộc thảo luận về đổi mới:

1. Tư duy Thiết kế (Design Thinking):

   • Cốt lõi: Lấy con người làm trung tâm, đồng cảm sâu sắc, thử nghiệm lặp đi lặp lại (iteration), xây dựng mẫu thử (prototyping), tập trung vào giải pháp.

   • Ứng dụng nhỏ: Cải thiện trải nghiệm khách hàng cho một ứng dụng di động.

2. Tư duy Hệ thống (Systems Thinking):

   • Cốt lõi: Nhìn nhận tổng thể, xác định các mối quan hệ và tương tác, hiểu các vòng lặp phản hồi (feedback loops), nhận diện các mẫu hình cấu trúc.

   • Ứng dụng nhỏ: Phân tích tại sao một quy trình làm việc trong công ty liên tục bị tắc nghẽn, thay vì chỉ đổ lỗi cho một cá nhân.

3. Tư duy Khởi nghiệp (Entrepreneurial Thinking):

   • Cốt lõi: Nhận diện và nắm bắt cơ hội, sử dụng nguồn lực sẵn có một cách linh hoạt (effectuation), tập trung vào hành động, chấp nhận rủi ro có tính toán, học hỏi từ thất bại.

   • Ứng dụng nhỏ: Bắt đầu một dự án phụ (side project) với nguồn vốn hạn chế, liên tục điều chỉnh dựa trên phản hồi thị trường.

Mở rộng tầm nhìn: Vượt ra ngoài bộ ba

Thế giới các cách tiếp cận còn phong phú hơn nhiều:

• Tư duy Tính toán (Computational Thinking):

  • Cốt lõi: Phân rã vấn đề (decomposition), nhận dạng mẫu (pattern recognition), trừu tượng hóa (abstraction), thiết kế thuật toán (algorithm design).

  • Lợi ích: Hữu ích cho việc tự động hóa quy trình, xử lý dữ liệu lớn, giải quyết vấn đề logic.

• Tư duy Khoa học (Scientific Thinking):

  • Cốt lõi: Dựa trên bằng chứng, đặt giả thuyết, kiểm chứng thực nghiệm, tư duy phản biện, đánh giá khách quan.

  • Lợi ích: Cần thiết để đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu, tránh các thiên kiến nhận thức.

• Tư duy Lịch sử (Historical Thinking):

  • Cốt lõi: Xem xét bối cảnh (context), tính ngẫu nhiên (contingency), sự thay đổi và liên tục theo thời gian, hiểu nguyên nhân và kết quả đa chiều.

  • Lợi ích: Giúp hiểu nguồn gốc vấn đề, tránh lặp lại sai lầm, đánh giá các xu hướng dài hạn.

• Tư duy Nhân học (Anthropological Thinking):

  • Cốt lõi: Đồng cảm sâu sắc với các nền văn hóa và góc nhìn khác nhau, nhận diện “điểm mù” (blind spots) của bản thân, hiểu các yếu tố văn hóa ẩn sâu.

  • Lợi ích: Cực kỳ giá trị khi làm việc trong môi trường đa văn hóa, thiết kế sản phẩm/dịch vụ cho các thị trường khác nhau.

Và danh sách này còn có thể kéo dài với Tư duy Toán học, Tư duy Thống kê, Tư duy Địa lý, Tư duy Kỹ thuật… Điểm mấu chốt là: Có cả một kho tàng các phương pháp tiếp cận giá trị đang chờ được khám phá.

Để hiểu sâu hơn và so sánh các cách tiếp cận, chúng ta cần “mổ xẻ” chúng thành các thành phần (components) cấu tạo. Như Nathan Crilly chỉ ra, các thành phần này rất đa dạng và không chỉ giới hạn ở “cách suy nghĩ”:

• Chế độ tư duy (Modes of thought): Ví dụ: lập luận diễn dịch, quy nạp, phản đề (abduction), tư duy phân tích, tư duy tổng hợp.

• Đối tượng tư duy/chú ý (Objects of thought/attention): Ví dụ: tập trung vào người dùng, vào hệ thống, vào dữ liệu, vào bối cảnh lịch sử, vào các mối quan hệ, vào “điểm mù”.

• Năng lực hoặc khả năng (Capacities or abilities): Ví dụ: khả năng đồng cảm, khả năng hình dung (visualize), khả năng trừu tượng hóa.

• Hành động được thực hiện (Actions that are taken): Ví dụ: tạo mẫu thử, thu thập dữ liệu, phỏng vấn người dùng, hợp tác liên ngành.

• Quy trình được tuân theo (Processes that are followed): Ví dụ: quy trình lặp đi lặp lại, quy trình khoa học, quy trình phân tích dữ liệu.

• Thái độ và khuynh hướng (Attitudes and inclinations): Ví dụ: chấp nhận sự mơ hồ, tò mò, kiên trì, tư duy phản biện, cởi mở với ý tưởng mới.

• Những điều được chấp nhận/dung thứ (Things that are accepted/tolerated): Ví dụ: sự không chắc chắn, thất bại như một phần của học hỏi.

Việc nhận diện các thành phần này giúp chúng ta thấy rõ hơn bản chất của từng phương pháp và tìm ra những điểm kết nối tiềm ẩn giữa chúng.

Sức mạnh của sự so sánh: Tại sao việc nhìn xuyên suốt lại quan trọng?

Khi đặt các phương pháp tiếp cận cạnh nhau, thay vì xem xét chúng biệt lập, chúng ta sẽ gặt hái được nhiều lợi ích đáng kể:

1. Rõ ràng hơn nhờ tương phản

Hiểu rõ Tư duy Thiết kế hơn khi biết nó khác gì Tư duy Khoa học (ví dụ: tập trung tạo giải pháp mới vs. kiểm chứng giả thuyết hiện có). Sự tương phản giúp làm nổi bật những đặc điểm cốt lõi.

2. Tìm kiếm điểm giao thoa (Overlap)

Bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy sự lặp lại (iteration) không chỉ có trong Tư duy Thiết kế mà còn là cốt lõi của Tư duy Tính toán (phát triển phần mềm tăng dần) hay Tư duy Khoa học (thí nghiệm lặp lại). Sự đồng cảm là trái tim của Tư duy Thiết kế, nhưng cũng là nền tảng của Tư duy Nhân học. Nhận ra điểm chung giúp chúng ta học hỏi và chuyển giao kiến thức hiệu quả hơn.

3. Khám phá sự bổ trợ (Complementarity)

Không có phương pháp nào là hoàn hảo cho mọi tình huống. Kết hợp điểm mạnh của các cách tiếp cận khác nhau thường tạo ra kết quả vượt trội. Ví dụ:

• Dùng Tư duy Hệ thống để hiểu bức tranh lớn và các vấn đề gốc rễ.

• Áp dụng Tư duy Thiết kế để phát triển giải pháp tập trung vào nhu cầu người dùng trong hệ thống đó.

• Sử dụng Tư duy Khởi nghiệp để đưa giải pháp đó ra thị trường một cách linh hoạt.

4. Tránh “phát minh lại bánh xe”

Nhiều khái niệm hay kỹ thuật tương tự có thể tồn tại dưới những tên gọi khác nhau trong các ngành khác nhau. Việc so sánh giúp chúng ta nhận ra điều này, tiết kiệm thời gian và công sức học hỏi.

Lợi ích trực tiếp cho bạn: Hiểu và vận dụng đa dạng cách tiếp cận giúp bạn:

• Giải quyết vấn đề phức tạp một cách toàn diện hơn.

• Tăng cường khả năng sáng tạo và đổi mới.

• Giao tiếp và hợp tác hiệu quả với đồng nghiệp từ các nền tảng khác.

• Trở nên linh hoạt và dễ thích ứng hơn trong một thế giới không ngừng thay đổi.

Vẽ bản đồ tư duy: Hình dung mối liên kết

Hãy tưởng tượng có một “bản đồ” trực quan thể hiện các phương pháp tiếp cận khác nhau như những vùng đất liền kề, có những khu vực giao thoa và những đặc điểm riêng biệt. Bản đồ này sẽ chỉ ra:

• Các thành phần chung nằm ở vùng giao thoa (ví dụ: giải quyết vấn đề, tư duy phản biện).

• Các thành phần đặc trưng nằm sâu trong “lãnh thổ” của mỗi phương pháp (ví dụ: logic hành động (effectuation) của Tư duy Khởi nghiệp).

• Các mối liên kết bổ trợ giữa các thành phần khác nhau (ví dụ: cách sự đồng cảm (Tư duy Thiết kế) có thể cung cấp dữ liệu đầu vào cho việc mô hình hóa hệ thống (Tư duy Hệ thống)).

Tất nhiên, việc xây dựng một bản đồ chi tiết và chính xác là một thách thức lớn, đòi hỏi sự hợp tác liên ngành (điều mà Nathan Crilly cũng nhấn mạnh). Những khó khăn về định nghĩa không nhất quán, mức độ trừu tượng khác nhau, và vấn đề thuật ngữ là có thật. Tuy nhiên, chính việc nỗ lực so sánh và kết nối này đã mang lại giá trị to lớn trong việc làm sáng tỏ từng phương pháp và mối quan hệ giữa chúng.

Xây dựng bộ công cụ tư duy đa năng: Hành động ngay!

Vậy làm thế nào để bạn bắt đầu hành trình khám phá và xây dựng bộ công cụ tư duy phong phú hơn cho riêng mình? Dưới đây là một vài gợi ý cụ thể bạn có thể thực hiện ngay:

1. Tự nhận thức: Xác định phương pháp tiếp cận hoặc những thành phần tư duy mà bạn thường xuyên sử dụng nhất trong công việc hoặc cuộc sống. Đâu là điểm mạnh, đâu là hạn chế của nó?

2. Chọn một “người hàng xóm”: Tìm hiểu sâu hơn về một phương pháp tiếp cận khác mà bạn cảm thấy tò mò hoặc nghĩ rằng nó có thể bổ sung cho cách làm việc hiện tại của bạn (ví dụ: nếu bạn mạnh về phân tích dữ liệu, hãy thử tìm hiểu về Tư duy Thiết kế để hiểu bối cảnh người dùng). Bắt đầu bằng việc đọc một bài viết giới thiệu hoặc một cuốn sách cơ bản.

3. Thực hành đặt câu hỏi khác biệt: Trong cuộc họp hoặc khi đối mặt với một vấn đề, hãy cố tình đặt câu hỏi từ góc nhìn của một phương pháp khác. Ví dụ:

   • (Từ góc nhìn Hệ thống) “Vấn đề này liên quan đến những bộ phận/quy trình nào khác trong tổ chức?”

   • (Từ góc nhìn Lịch sử) “Vấn đề tương tự đã từng xảy ra chưa? Chúng ta đã học được gì từ lần đó?”

   • (Từ góc nhìn Khởi nghiệp) “Nguồn lực tối thiểu chúng ta cần để thử nghiệm một giải pháp nhỏ là gì?”

4. Tìm kiếm sự đa dạng trong nhóm: Khi làm việc nhóm, hãy chủ động tìm kiếm và lắng nghe những người có nền tảng và cách suy nghĩ khác bạn. Nhận thức và tôn trọng sự đa dạng trong cách tiếp cận là bước đầu tiên để tận dụng sức mạnh tập thể.

Vượt ra ngoài giới hạn: Tư duy liên ngành cho tương lai

Thế giới ngày càng phức tạp và kết nối đòi hỏi chúng ta phải có khả năng nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ. Việc chỉ dựa vào một hoặc hai phương pháp tiếp cận, dù chúng có mạnh mẽ đến đâu, cũng giống như nhìn thế giới qua một khe cửa hẹp.

Bằng cách chủ động tìm hiểu, so sánh và tích hợp các cách nhìn, cách nghĩ và cách hành động từ nhiều ngành khác nhau, bạn không chỉ làm phong phú thêm bộ công cụ giải quyết vấn đề của mình mà còn mở khóa những tiềm năng sáng tạo và đổi mới vượt trội. Sự đột phá thường không nằm gọn trong ranh giới của một ngành, mà nảy sinh ở chính giao điểm nơi những ý tưởng và phương pháp khác biệt gặp gỡ.

Hãy bắt đầu hành trình khám phá của bạn ngay hôm nay!

TS. Nguyễn Trung Hòa TH

Từ sách “Design Thinking and Other Approaches How Different Disciplines See, Think and Act”

Do Nathan Crilly xuất bản 10/6/2024